Ուղիղ 9 տարի առաջ՝ 2014 թվականի նոյեմբերի 12-ին, Ակնայի շրջանում զորքերի շփման գծի երկայնքով ուսումնավարժական թռիչք իրականացնելիս խոցվել է Արցախի ՊԲ և Հայաստանի զինված ուժերի զորավարժություններին մասնակցող Մի-24 ուղղաթիռը։ Զոհվել են անձնակազմի երեք անդամները։ Ադրբեջանական կողմը փորձել է կանխել զոհված օդաչուների դիերի տարհանումը, սակայն նոյեմբերի 19-ին Արցախի ՊԲ զինծառայողները հատուկ գործողություն են իրականացրել և հակառակորդին կորուստներ պատճառելով՝ տարհանել են հայ օդաչուների աճյունները։
Ի՞նչ էր կատարվել
2014 թվականի նոյեմբերի 12-ին, ժամը 13։45-ին, Ակնայի շրջանի (Աղդամ) զորքերի շփման գծի մոտ գտնվող Քենգերլի գյուղի տարածքում «Իգլա» դյուրակիր զենիթահրթիռային համակարգից խոցվել է հայկական ՄԻ-24 ուղղաթիռ։ Արդյունքում զոհվել են երեք հայ զինծառայող՝ հրամանատար, մայոր Սերգեյ Սահակյանը, ավագ լեյտենանտ Սարգիս Նազարյանը և լեյտենանտ Ազատ Սահակյանը։ Նրանք բոլորն էլ հետմահու պարգեւատրվել են Արցախի ՊԲ «Արիության համար» մեդալներով։
Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը պնդում էր, որ ուղղաթիռը մտել է մարտական կուրս և միայն դրանից հետո խոցվել։ Սակայն վթարի վայրից տեսագրությունները ցույց են տալիս, որ ուղղաթիռն անզեն է եղել։ Դա հաստատում է Հայաստանի ՊՆ և ԼՂՀ ՊԲ վարկածը, ըստ որի՝ ուղղաթիռը ուսումնամարզական թռիչք է իրականացրել, ոչ թե մարտական։
Հատկանշական է, որ 1994 թվականի մայիսին Արցախի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հրադադարի համաձայնագրի կնքումից հետո առաջին անգամ խոցվել էր կողմերից մեկի ուղղաթիռը։
Զոհված հայ օդաչուների աճյունների տարհանման հատուկ օպերացիա
Չնայած միջազգային կառույցների և մասնավորապես Միջազգային Կարմիր Խաչի և ԵԱՀԿ-ի ջանքերին՝ Ադրբեջանը ոչ միայն խոչընդոտեց զոհված հայ օդաչուների մարմինների տարհանմանը, այլև պաշտոնապես հայտարարեց այդ մասին։ Մասնավորապես, ի պատասխան ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նոյեմբերի 19-ի կոչին՝ թույլ տալ, որ զոհվածների մարմինները դուրս բերվեն չեզոք տարածքից, Ադրբեջանի խորհրդարանի առաջին փոխխոսնակ Զիյաֆեթ Ասկերովն այս հայտարարությունը անվանելով «անիմաստ, անտրամաբանական և սադրիչ», ասել է, որ ուղղաթիռի բեկորները գտնվում են ոչ թե չեզոք գոտում, այլ Ադրբեջանի տարածքում։
Տեսնելով միջազգային կառույցների անարդյունավետությունը՝ հայկական կողմը դիմեց վճռական գործողությունների։ 2014 թվականի նոյեմբերի 21-ի գիշերային հատուկ գործողության ընթացքում ԼՂՀ ՊԲ զինծառայողները ներթափանցեցին ուղղաթիռի կործանման վայր, մարտի մեջ մտան ադրբեջանական զորքերի ստորաբաժանումների հետ՝ նրանց պատճառելով զգալի կորուստներ, վերադարձրին զոհված հայ զինվորների աճյունները Ստեփանակերտ։ Հատկանշական է, որ ադրբեջանական կողմը փորձել է հերքել Արցախի հատուկ նշանակության ջոկատների հաջող գործողության փաստը, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ զոհված օդաչուների մարմինները տեղափոխել են Երևան և պատվով հուղարկավորել Եռաբլուր զինվորական պանթեոնում։ Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը մատուցել է ննջեցյալների համար աղոթք։ Հուղարկավորությանը ներկա են եղել Հայաստանի նախագահն ու պաշտպանության նախարարը՝ Սերժ Սարգսյանը և Սեյրան Օհանյանը։
Իրադարձությունների համատեքստ
Մինչև 2014 թվականը Ադրբեջանը սահմանին բավական մեծ ուժեր ու ռեսուրսներ էր կուտակել և փորձում էր ճնշում գործադրել հայկական կողմի վրա՝ դիվերսիոն հարձակումներ և այլ սադրանքներ իրականացնելով ճակատում։ 2014 թվականի ամռանը Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական ճնշումը հասավ իր գագաթնակետին. միայն օգոստոսի սկզբին Ադրբեջանը խոստովանեց իր 13 զինծառայողի մահը, իսկ հայկական կողմից զոհվեց ՊԲ 5 զինծառայող։ Չնայած այն հանգամանքին, որ այս բախումների ժամանակ ադրբեջանական զորքերի կորուստներն ավելի մեծ էին, քան հայկական կողմը, այնուամենայնիվ, Բաքվի մտադրությունները հակամարտության ռազմական լուծման ուղղությամբ պարզ էին։
Հայկական կողմն անցավ կանխարգելիչ և զսպող միջոցառումների. Արցախում մեկնարկեցին մասշտաբներով աննախադեպ «Միասնություն-2014» զորավարժությունները, որին մասնակցեցին ԼՂՀ պաշտպանության բանակի և Հայաստանի Զինված ուժերի ստորաբաժանումները։ Զորավարժություններին մասնակցեցին ավելի քան 47 հազար զինվոր, այդ թվում՝ պահեստազորի։ Սա այն դեպքում, երբ Հայաստանի ԶՈւ և ԼՂՀ ՊԲ ընդհանուր քանակը կազմել է մոտ 60 հազար։ Զորավարժություններին մասնակցել է ավելի քան 2000 հրանոթ, 850 միավոր զրահատեխնիկա, 450 միավոր հակաօդային պաշտպանության տարբեր համակարգեր, ավելի քան 1500 հակատանկային զինատեսակներ, մինչև 5000 միավոր հատուկ և ավտոմոբիլային տեխնիկա։
Զորավարժությունների քաղաքական ուղերձն ակնհայտ էր՝ հայկական պետությունները վճռական են՝ պաշտպանելու Արցախը ադրբեջանական ագրեսիայից։ Այն տարածքում, որը Ադրբեջանի իշխանություններն իրենցն էին համարում, հայկական երկու բանակների լայնածավալ զորավարժություններ էին անցկացվում առանց խոչընդոտների, և Բաքուն ստիպված էր համակերպվել նման իրավիճակի հետ։ Բաքվի համար տհաճ էր նաև ռազմական ուղերձը՝ Արցախի պաշտպանության բանակը պատրաստ է մոբիլիզացման, իսկ հայկական զինված ուժերը պատրաստ են արագորեն իրենց ստորաբաժանումները տեղափոխել Արցախ։
Այդ իսկ պատճառով ադրբեջանական իշխանությունները, խոցելով ուղղաթիռը, փորձեցին կանխել օդաչուների աճյունների տարհանումը, կարծելով, որ դրանով կփրկեն իրենց դեմքը ներքաղաքական դաշտում։ Բայց սա էլ չհաջողվեց անել։ Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանը շարունակեց կուտակել իր ուժերը և ի վերջո սկսեց լայնածավալ ագրեսիա 2016 թվականի ապրիլին, ինչն ավարտվեց Ադրբեջանի կրած լուրջ կորուստներով, ՊԲ-ն իր առաջին հակահարվածով վերականգնեց կորցրած դիրքերի մի մասը, և Բաքուն արդեն ապրիլի 3-ին զինադադար խնդրեց։
2014-2016 թվականների իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ Հայաստանն ու Արցախը ռազմական առումով ուժեղ են և չափազանց ամուր էին Ադրբեջանի համար՝ չնայած Թուրքիայի աջակցությանը և Իսրայելից, Ռուսաստանից զենք գնելուն և այլն։ Սակայն, եթե հայկական պետությունների արտաքին ուրվագիծն ամուր էր ու պատրաստ պաշտպանության, ապա ներքին ուրվագծում արդեն 2018 թվականին իշխանության եկան ապազգային ուժեր, և Հայաստանը կրեց մի շարք լուրջ պարտություններ։
Կովկասագետ Կարեն Իգիթյան
