«Ո՞րն է, բաբո, մեր ինքնիշխանություն»

Ինքնիշխանության մասին խոսել են միշտ ու խոսում են նաև հիմա։ Այդ թվում՝ Հայաստանում։ Սակայն դժվար է ասել, թե ով ինչ նկատի ունի դրա տակ, քանի դեռ չկա համընդհանուր համաձայնություն այդ բառի սահմանման շուրջ։ Ավելին՝ անգամ ակադեմիական իրականության մեջ «ինքնիշխանության» սահմանումները բնավ կայուն չեն և դինամիկ կերպով փոխվում են։ Մի բան է բացարձակ (աբսոլյուտ) միապետությունների շրջանի ինքնիշխանությունը, լրիվ այլ բան է գլոբալիզացիայի դարաշրջանի ինքնիշխանությունը։ Վերջերս մեր «Հայկական նախագծի» համահիմնադիր, քաղաքագետ և տնտեսագետ Հրանտ Միքայելյանից լսեցի ինքնիշխանության արդիական սահմանում․ ինքնիշխան է նա, ով կարող է պատերազմ սկսելու որոշում կայացնել։ Անշուշտ, այստեղ ևս կարելի է երկար վիճել, թե արդյոք պատերազմ սկսելու ազատությունն ինքնին ինքնիշխանության սահմանումն է, թե ինքնիշխանության չափը որոշելու անուղղակի (պրոքսի) փոփոխական։ Ինչևէ, փաստն այն է, որ ինքնիշխանությունը հեշտ սահմանելի չէ…

Բայց սահմանման այդ դժվարությունը ոչ թե պետք է կաշկանդի մեզ, այլ ստիպի շարունակել «սահմաններ դնելը»՝ հավատարիմ մնալով բառի և հղացքի (կոնցեպտ) սկզբնական նշանակությանը։ Ինքնիշխանություն, այսինքն՝ ինքդ քեզ իշխել կարողանալը։ Իսկ ի՞նչն է մեզ իշխում։ Գրված ու չգրված օրենքները, մեր ցանկությունները, աշխարհագրությունն ու բնությունը, օտարների կամքը, մեր ստանձնած պարտավորությունները և այսպես շարունակ։

Վերջերս պատահած մի դեպք ստիպեց, որ ավելի շատ մտածեմ օրենքների՝ մեր վրա ունեցած իշխանության մասին։ Երևանյան սննդի հաստատություններից մեկում ասեղ գցելու տեղ չկար։ Մատուցողուհիներից մեկն ակնհայտորեն վրդովված, անբարեհամբույր ու սեփական աշխատանքից դժգոհ էր։ Հաճախորդների հերթական խումբն էր լքում սրահը՝ հայտնաբերելով, որ նստելու տեղ չկա։ Բայց ի տարբերություն մյուսների՝ այս խումբը, որ բաղկացած էր դպրոցահասակ աշխույժ տղաներից, ավելի համառ էր ճաշարանի հարկի տակ իր տեղն ապահովելու հարցում և նախքան վերջնականապես տարածքը լքելը հայացք նետեց անկյունում նստած ասիական մոնղոլոիդ ռասայի ներկայացուցիչների ուղղությամբ և բացականչեց՝ «ախպե՛ր, հանե՛ք էս չինացիներին, մենք նստենք»։ Անբարեհամբույր մատուցողուհին, որին մինչ այդ դժվար էր ասոցացնել բարեվարքության հետ, հանկարծ բացականչեց՝ «էրեխե՛ք, ձեզ ավելորդություններ թույլ մի՛ տվեք, ռասայական խտրականություն մի՛ կիրառեք»…

Ի՞նչ նկատի ուներ այս կինը։ Թերևս նա նկատի ուներ, որ Հայաստանի սահմանադրության 29-րդ հոդվածով արգելվում է ռասայական խտրականությունը։ Կամ նկատի ուներ, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 143-րդ հոդվածը նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկից չորսհարյուրապատիկի չափով կամ ազատազրկմամբ (առավելագույնը երկու տարի ժամկետով) պատիժ է սահմանում ռասայական խտրականության համար։ Այնուամենայնիվ, ավելի հավանական է, որ այս ամենի մասին նա չգիտեր, պարզապես հեռուստացույցից, համացանցից կամ գործատուից լսել էր, որ կա ռասայական խտրականություն, որը չի կարելի թույլ տալ։

Իսկ ո՞րտեղից է առհասարակ այդ օրենքը։ Այս հարցի պատասխանը, որպես կանոն, վերածվում է «դե էդ տենց ա» և/կամ «դե սաղ էլ գիտեն» պատասխանի։ Դրա ներքո նկատի է առնվում, որ գոյություն ունի մի հավաքական «քաղաքակիրթ մարդկություն», որ նույնանում է արևմտյան աշխարհին, որի օրենքները ոչ թե իրենն են, այլ ունիվերսալ, ինչպես Նյուտոնի օրենքները կամ «2*2=4» հավասարում-ճշմարտությունը, ուստի՝ դրանք կասկածի տակ դնել անգամ պետք չէ, նամանավանդ՝ փոքր պետություն ունենալու պարագայում։ Այսօրինակ պնդման դեպքում զանց են առնվում առնվազն երկու կարևոր իրողություններ՝

ա․ Նյուտոնի օրենքներն ունիվերսալ են, քանզի ունեն գիտական ծագում, այն է՝ նկարագրում ու բացահայտում են օբյեկտիվ իրականությունը, արտահայտում են օբյեկտիվ գիտելիք;

բ․ ի տարբերություն օբյեկտիվ գիտելիքի՝ մարդկային հասարակության օրենքները չեն կարող լինել ունիվերսալ՝ ըստ իրենց գործառնական նշանակության, քանզի կոչված են կարգավորելու մարդկային հարաբերությունները, իսկ մարդիկ և մարդկային հարաբերությունները մշակույթից մշակույթ, աշխարհագրությունից աշխարհագրություն, պատմական անցյալից պատմական անցյալ տարբեր են։

Հետևաբար՝ չի կարող ռասայական խտրականության և գաղութատիրական անցյալ ունեցող պետության օրենսդրությունը պատճենման ենթակա լինել այդպիսի անցյալ չունեցող կամ ընդհակառակը՝ նման խտրականությունից տուժած պետության համար։

Իրավիճակն առավել անմխիթար է դառնում, երբ բացահայտում ենք, որ սեփական օրենսդրության վերաթողարկումը պարտադրող արևմուտքի համար դա ունեցել է ոչ թե արժեքաբանական նշանակություն, ինչպես քարոզվել է տարիներով, այլ սոցիալ-քաղաքական և իրավական ինժեներիայի միջոցով սեփական ազդեցությունը բանեցնելու գործիքի դեր։ Դա ևս մեկ անգամ ցցուն կերպով ի հայտ եկավ ռուս-ուկրաինական հակամարտության ժամանակ, երբ ռասիզմի հողի վրա արևմուտքում և Ուկրաինայում սահմանափակվում և/կամ ագելափակվում են ռուսական մշակույթի^[1] ներկայացուցիչները, ամերիկյան ծագման սոցիալական ցանցերում թույլատրվում է բռնության և ատելության խոսք տարածել ՌԴ ղեկավարության և զինվորականների հանդեպ^[2] և այլն։ Արևմուտքում սրան կհակադարձեն, որ Ռուսաստանը «վատ պետություն» է՝ մատնելով, որ իրենց նպատակը ոչ թե օրենքների ունիվերսալությունը պահելն է, այլ այդ օրենքների տարածման և մեկնաբանման հանդեպ բացարձակ մենիշխանություն պահպանելը․ ում կհռչակեն «վատը», ուրեմն նա էլ վատն է։

Ընթերցողի մոտ կարող է թյուր տպավորություն ստեղծվել, թե մեր կողմից առաջ են քաշվում «բոլոր արևմտյան օրենքները վատն են» կամ «ռասիզմը լավ է» թեզերը։ Անշուշտ, ո՛չ։ Մեր կողմից առաջ է քաշվում այն թեզը, որ սխալ է սեփական օրենսդրության հանդեպ ինքնիշխանությունը, որից էլ սկսվեց մեր զրույցը, հանձնել որևէ այլ ուժի, այսինքն՝ թողնել, որ քո երկրում քո մարդկանց իրավահարաբերությունները կարգավորվեն այլ մարդկանց օրենքներով։ Սեփական օրենսդրության հիմքում պետք է լինեն սեփական կարիքների, մարտահրավերների և սեփական աշխարհայացքի առանցքը։

Վերադառնանք մեր օրինակին։ Եթե ես փոքր ժամանակ նույնանման արտահայտություն թույլ տայի, ինչպես այդ երեխաները, իմ երջանկահիշատակ տատիկը նույնպես ինձ կսաստեր, բայց լրիվ այլ խոսքերով։ Նա կասեր՝ «ի՞նչ են արել քեզ էդ մարդիկ, բալա՛ ջան, իրանք էլ քո պես սոված են, ուզում են՝ հաց ուտեն»։ Թվում է, թե տատիկիս ասելիքը և մատուցողուհու ասածը նույն բաներն են, պարզապես՝ տարբեր ոճերով․ մեկը՝ կենցաղային-ժողովրդական, մյուսը՝ իրավագիտակից-քաղաքացիական։ Բնավ ո՛չ։ Առաջնային տարբերությունը ոչ թե ոճերի մեջ է, այլ ելակետի․տատիկիս համար ելակետը ես եմ, մենք ենք՝ «ի՞նչ են արել ՔԵԶ էդ մարդիկ», որից բխում է սեփական օրենքը՝ «պետք չէ նեղացնել նրանց, որոնցից քեզ վնաս չի եղել ու չկա»։ Մատուցողուհու ասածի դեպքում ելակետը ես չեմ, մենք չենք, այլ ինչ-որ վերացական «ունիվերսալ» օրենք, որ պարտադրվել է մեզ օտարներից։

Համոզվելու համար այս թեզի վալիդության մեջ՝ բերենք այլ օրինակ։ Իսկ եթե ասիական մոնղոլոիդ ռասայի ներկայացուցիչների փոխարեն լինեին թուրքեր։ Նույն վերացական սկզբունքով առաջնորդվելու դեպքում մատուցողուհին պետք է կրկներ իր նախորդ ասածը, իսկ տատիկիս ՝ «ի՞նչ են արել քեզ էդ մարդիկ» հարցի պատասխանն արդեն կնշանակեր նոր օրենք, որ չեն կարող Հայաստանում թուրքերն ունենալ նույն իրավունքները, ինչ հայերը կամ այլ օտարերկացիները, որովհետև նրանք նույնը չեն, ինչ այլ օտարերկրացիները, որովհետև նրանք ցանկանում են վերացնել Հայաստանը։

Այսպիսով՝ երբ առանցքում դնում ես քո պայմաններն ու քո կարիքները, օրենքը ծառայում է քո զարգացմանը։ Երբ առանցքում դնում ես օտարի թելադրածը, կարող ես և զարգանալ, կարող ես և վերանալ։ Մեր դեպքում թղթի վրա ամեն ինչ կարող է ճիշտ լինել, բայց Հայաստանը մի ոչ այնքան գեղեցիկ օր վերածվի թուրքական վիլայեթի…

Այսօրինակ տխուր հեռանկարը կանխելու ճանապարհներից մեկն էլ գիտակցումն է, որ ինքնիշխանությունը բաղկացնող տարրերից է սեփական օրենսդրության առկայությունը՝ գիտակցում, որ պետք է ընկած լինի ապագա ինքնիշխան Հայաստանի վերակերտման հիմքում։ Ի վերջո այն բոլոր երկրները, որոնցից 1991 թ․-ից սկսյալ Հայաստանը կուրորեն արտագրել է օրենքներ, տակավին գոյություն չունեին, երբ գանձակեցի Մխիթար Գոշը գրում էր մեր «Դատաստանագիրք հայոց»-ը։

Հեղինակ՝ Էդգար Էլբակյան

^[1]Իտալական համալսարանում Դոստոևսկու ուսուցման արգելքի համար տե՛ս https://www.instagram.com/p/CakmLRqguxO/ , Ուկրաինայում ռուսական երաժշտական արտադրանքի ԱՐԳԵԼՔԻ մասին տե՛ս համապատասխան օրենսդրական ակտը՝ http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/radan_gs09/ns_golos?g_id=19909 և այլն։

^[2]Facebook allows war posts urging violence against Russian invaders, Reuters, 11.03.2022, https://www.reuters.com/world/europe/exclusive-facebook-instagram-temporarily-allow-calls-violence-against-russians-2022-03-10/ (հղվել է 23.11.2022 թ․)։