Հասարակության մեջ բևեռացումը, «սևի և սպիտակի» բաժանելը, ատելությունը արդեն նոր չեն մեզ համար, նույնիսկ հասցրել են դառնալ մեր կենսակերպի մասը վերջին տարիների ընթացքում: Այս ամենը սկիզբ առավ 2018 թ.-ից, երբ «սիրո և համերաշխության» հեղափոխությունը թակեց բոլորիս դռները, և դե-ֆակտո իշխանականնները սկսեցին հայ հասարակությունը բաժանել «սևերի և սպիտակների», «նախկիների և ներկաների», «թալանչիների և թալանվածների»` գեներացնելով ատելություն տարբեր խավերի միջև:
Ապա, 44-օրյա պատերազմից հետո այդ ալիքը դարձավ ավելի հուժկու, քանի որ մարդկանց մի մասը կորստյան ցավից ու մոտալուտ աղետից իր տեղը չէր գտնում` մեղադրելով այդ ամենի համար դե-ֆակտո իշխանություններին, իսկ մյուս մասը, որը սատարում էր և շարունակում է սատարել դե-ֆակտո իշխանականներին, չէր ընդունում այդ մեղադրանքները: Այդպես խզվեցին բազմաթիվ ընկերական, բարեկամական, մինչև անգամ ընտանեկան կապեր: Արդյունքում շահեցին միայն դե-ֆակտո իշխանությունները, որոնք «թագավորում են ավերակաց», և որքան խորանում է հասարակության տարբեր շերտերի միջև անջրպետը, այնքան ավելի է երկարում դե-ֆակտո իշխանությունների կյանքը: «Հայկական ալիք»-ը վերցրել է հարցազրույց հոգեբան Աննա Խիդիրյանից` հասկանալու համար` որո՞նք են այս ատելության ակունքում թաքնված պատճառները, ինչպե՞ս կարելի է հաղթահարել այս ճգնաժամը, ինչպե՞ս կարելի է անտարբեր դարձած մարդկանց վերադարձնել իրականություն և ներգրավել ազգային դիմադրության շարքերում:
–Մենք տեսնում ենք, որ հասարակությունը բևեռացված է՝ ելնելով քաղաքական հայացքներից։ Ինչպե՞ ս կարելի է փորձել հաղթահարել դա մեր անձնական հարաբերությունների օրինակով: Ի վերջո, գրեթե բոլորս ունենք ծանոթներ, որոնց տեսակետները չեն համընկնում մեր տեսակետների հետ: Ինչպե՞ ս չապրել ատելության մեջ:
Ես կարծում եմ՝ ամենակարևորը կամուրջներ կառուցելն է։ Մի բան կա, որը բաժանում է մարդկանց, և կա մի բան, որը միավորում է նրանց: Մարդիկ, ընդհանուր առմամբ, կարող են շփվել, համատեղ ապրել և այլն՝ ունենալով տարբեր համոզմունքներ, տեսակետներ: Այսինքն՝ մարդիկ միմյանց չեն ընտրում միայն քաղաքական հայացքներով։ Երևի նման դեպքեր էլ կան, բայց հիմնականում ցանկացած մարդ այդ առումով բազմակողմանի է։ Բայց եթե ստեղծվում են խորքային հակասություններ, կա ուժեղ բևեռացում, ապա միակ բանը, որն այստեղ կարող է օգնել, շփման եզրեր գտնելն է։ Կարևոր է, թե ինչ կա այդ դիրքորոշումների հետևում: Այսինքն՝ մարդիկ պետք է հասկանան՝ եթե իրենք, օրինակ, սատարում են որևէ քաղաքական ուժի, ինչի՞ մասին է խոսքը, ի՞նչ են տեսնում այնտեղ, որ արժանանում է նրանց հավանությանը։ Եթե մարդն ուղղակի աջակցում է ինչ-որ կոնկրետ անձի, իսկ մյուսը՝ մեկ այլ, ապա, իհարկե, նրանք չեն գտնի շփման եզրեր։ Այլ բան է, եթե մարդը սատարում է ինչ-որ անձի կամ ինչ-որ կուսակցության և միևնույն ժամանակ նա որոշակի դիրքորոշում է հայտնում տարբեր հարցերի շուրջ՝ ինչ է իրենից ներկայացնում Հայաստանը, ո՞ւր պետք է շարժվի, ինչպե՞ս պետք է հարաբերություններ կառուցի, ի՞նչ պետք է արվի Արցախի հարցի հետ, Հայկական հարցի հետ, ինչպիսի՞ն պետք է լինեն հարաբերությունները տարածաշրջանի խաղացողների հետ և այլն։ Այսինքն՝ եթե դուք, օրինակ, խորանաք այս ամենի մեջ, հնարավոր կլինի գտնել շփման եզր։ Կարծում եմ, որ այստեղ կարելի է ինչ-որ ընդհանուր լեզու գտնել, քանի որ, ամենայն հավանականությամբ, բոլորն էլ ինչ-որ չափով լավն են ցանկանում Հայաստանի համար, ուղղակի պատկերացումները տարբեր են։ Եթե շարժվենք միայն այնպես, որ «Դու Նիկոլի կողմից ես, դու վատն ես», կամ «Դու Քոչարյանի կողմից ես, դու վատն ես», ապա շփումն անհնար է։ Բայց մարդիկ ինչ-որ կերպ պետք է կարողանան մի փոքր բացել փակագծերը, խոսել, թե ի՞նչ է նշանակում լինել Նիկոլի կողմից, ի՞նչ է նշանակում լինել Քոչարյանի կողմից, ի՞նչ տեսլական կա, և այս ամենի համատեքստում սկսեն քննարկումներ անել: Իրականում շատ բաներ կան, որ պատրանքների վրա են հիմնված: Օրինակ, կան մարդիկ, ովքեր դեմ են Ռուսաստանին և ըստ նրանց պետք է իբր«Արևմուտքի ազդեցության գոտի մտնել»: Միևնույն ժամանակ չի կարելի ասել, որ Ռոբերտ Քոչարյանը կամ Սերժ Սարգսյանը հարաբերություններ չեն զարգացրել Արևմուտքի հետ, զարգացրել են։ Ե՛վ Արևմուտքի հետ են հարաբերություններ զարգացրել, և՛ համագործակցել են Ռուսաստանի հետ, իսկ այս կետում, ըստ էության, հնարավոր է ընդհանուր լեզու գտնել։ Եթե ամեն ինչ կառուցված է միայն մեկի կամ մյուսի հանդեպ ատելության վրա, շանս չկա, բայց եթե կարող ես խոսել դրա մասին, մտածել դրա շրջանակներում, ապա կարելի է ընդհանուր եզրեր գտնել։ Այսինքն՝ կարող ես ընդհանուր եզրեր գտնել ոչ թե անձի, այլ քո հասարակական-քաղաքական, սոցիալականդիրքի շրջանակներում։ Եվ երկրորդ, մարդկանց կարող է միավորել սրանից դուրս ինչ-որ բան՝ նույն բարեկամական կապերը, ընկերական կապերը, հարաբերությունների փորձը, ինչ-որ համագործակցություն և այլն։ Սա լավ է. որոշակի վստահությունը միմյանց նկատմամբ նույնպես կարող է շփման կետ հանդիսանալ։ Չնայած նրան, որ մարդիկ հավատարիմ կմնան տարբեր դիրքորոշումների, միևնույն ժամանակ կկարողանան միասին ինչ-որ բան անել և ընդհանուր լեզու գտնել, երկխոսություն վարել: Որովհետև շատ վատ է, երբ կապերը լիովին խզվում են, ամեն ինչ քանդվում է, և չի լինում միմյանց հետ փոխազդեցություն:
Եվ այսպես, եթե գոնե ինչ-որ պահի մարդիկ կարողանան մի փոքր կապ պահպանել, շատ լավ կլինի: Նշանակում է, որ այլ իրավիճակներում, վտանգի պահերին նրանք կարող են ընդհանուր լեզու գտնել և միասին ընդհանուր բարի գործ անել։ Երրորդ կետն այն է, երբ շփման մեջ գտնվող մարդը գրավում է «գերակա» դիրք: Այս պարագայում նրա նպատակը ոչ թե դիմացինին հասկանալն է, այլիր դիրքորոշումը պարտադրելը: Այստեղ տեղի է ունենում շատ ուժեղ տարանջատում: Այսինքն՝ դու կարող ես հասկանալ, որ դու ճիշտ ես, ինչ-որ ճիշտ բան ես ասում, և դիմացինդ պետք է հենց այդպես մտածի, ոչ թե այլ կերպ: Այնուամենայնիվ սա նման է ֆաշիզմի. «Ես գիտեմ, թե ինչն է ճիշտ, իսկ դու չգիտես, և հիմա ես քեզ կսովորեցնեմ՝ ինչպես դա անել»:
Մարդիկ կարող են շատ զգայուն լինել այս ամենի նկատմամբ: Պետք է հասկանալ, որ կան մարդիկ, որոնք ունակ են իրականությունը խորը ըմբռնելու, և կան մարդիկ, որոնք չունեն այդ ունակությունը։ Ցավոք սրտի, կան մարդիկ, ովքեր ունեն սահմանափակ ինտելեկտուալ կարողություններ և այլն: Նրանք մնում են այդ էմոցիաների ազդեցության տակ և չեն կարողանում նստել վերլուծել, մտածել։ Եթե ինչ-որ բանում առարկում ես նրանց, նրանք չեն մտածում, որ ուզում ես իրենց նոր գիտելիք տալ կամ խորացնել նրանց ըմբռնումը, քննարկել իրենց հետ և ընդհանուր ճշմարտություն գտնել։ Նրանք մտածում են, որ դու ուզում ես ստորացնել իրենց, որ իրենք իբրև հիմար են, իսկ դու՝ խելացի, ով իրենց ինչ-որ բան է ցույց տալիս վերևից։ Հայաստանում, ի դեպ, այս երևույթը շատ է տարածված։ Մարդիկ վիրավորվում են, եթե նրանց սխալներն են մատնացույց անում, քանի որ կարծում են, որ իրենք ճիշտ են, նույնիսկ եթե չեն կարող արդարացնել իրենց կարծիքը` մտածելով. «ես պետք է ճիշտ լինեմ, չեմ կարող սխալվել»։ Խնդիրը հասկանալու նպատակ չկա դրված, նպատակն ավելի շուտ սեփական կարծիքը պնդելն է։ Եվ այս երկխոսությունն արդյունավետ չէ, քանի որ նպատակ չկա նոր բան սովորելու։ Դուք այս ճշմարտությունը կհամոզեք նրան, իսկ նա կմերժի այն: Այդպես չի լինում: Կարծում եմ, որ ամենաճիշտ մոտեցումը հարցնելն է. «Ահա դու, օրինակ, համակրում ես նրան, իսկ ի՞նչն է քեզ գրավում նրա դիրքորոշման մեջ» և այլն: Զգուշորեն, առանց անունների փորձեք խոսել, հարցրեք, թե ինչ է մտածում այս կամ այն բանի մասին։ Ցավոք սրտի, այս ամենը նրանց համար հավանաբար հասանելի չի լինի, բայց նրանք կփորձեն գոնե ինչ-որ երկխոսություն կառուցել։ Սակայն փաստ չէ, որ մարդը կարող է դա ընկալել։ Ամենայն հավանականությամբ, մեկի նկատմամբ կա ատելություն, իսկ դա ինքնաբերաբար նշանակում է սեր մյուսի նկատմամբ։ Քանի անգամ համոզվել եմ, որ եթե դու Ռոբերտ Քոչարյանի կողմնակից չես, ուրեմն Նիկոլ Փաշինյանի կողմնակիցն ես, եթե Փաշինյանինը չես, ուրեմն Քոչարյանի կողմնակիցն ես։ Եվ հաշվի չի առնվում մեկ այլ կարծիք, որ դու իրականում կարող ես լինել ուղղակի Հայաստանի կողմնակից։
–Ազգային ճամբարում շատերը հիասթափվել են՝ տեսնելով, որ պայքարն արդյունք չի տալիս կամ արդյունքն այն չէ, ինչ մեզ պետք է։ Գործնական ի՞նչ խորհուրդ կարող եք տալ, ինչպե՞ս վարվել այս իրավիճակում: Ինչպե՞ս կարող ենք շարունակել պայքարել, դիմադրել ու չկոտրվել։
Նորմալ իրավիճակը, երբ ինչ-որ բան չի ստացվում, ինչ-որ ճգնաժամ է առաջանում, մարդուն մղում է դեպի ինչ-որ զարգացում, որը ստեղծագործական գործունեության զարգացումն է: Նա պետք է հաղթահարի այդ հիասթափությունն ու կորուստը և հասկանա, որ որոշ մեխանիզմներ չեն գործում, և պետք է այլ մեխանիզմներ մշակի, ինչ-որ կերպ ընկալի, մարսի և փորձի նոր մեխանիզմներ, մինչև կգտնվեն այնպիսիք, որոնք կաշխատեն։ Եթե նպատակն իրոք կարևոր է, ապա մարդն արդեն տարբեր հնարավորություններ է փնտրում։ Ինձ թվում է, որ այստեղ կարևոր դեր է խաղում արագ հարմարվողականությունը. գոյատևում են նրանք, ովքեր կարողանում են արագ հարմարվել: Ինչքանով որ հիշում եմ, թավշյա հեղափոխության ժամանակ Նիկոլ Փաշինյանը հենց այդպես էլ արեց՝ ճանապարհի հենց սկզբից կարգախոսներ փոխեց, հետո գտավ էֆեկտիվ կարգախոսը, որն ավելի շատ մարդկանց գրավեց։ Նա վերցնում և դաշտ է նետում շատ տարբեր սերմեր, և օգտագործում է այն, ինչը ծիլ է տալիս: Կարծում եմ, որ նպատակը հաջողությամբ իրագործելու միջոց է հարմարվողականությունը, զարգացումը, ստեղծագործականությունը, նոր ուղիների որոնումը, տարբեր մասնագետների հետ միասին տեղի ունեցածը վերանայելու ունակությունը, նոր տեխնոլոգիաները և այլն։ Ինչպես չհուսահատվել այս իրավիճակում: Ըստ իս, երբ մարդը ոգևորվում է ինչ-որ նպատակով, նա վստահ է իր ճշմարտացիության մեջ: Առաջին հերթին՝ նա կարող է կառչել դրանից, երկրորդը՝ շատ են օգնում ընկերները, շրջապատը: Մենք պետք է ամուր պահենք նրանց, ովքեր նման են մեզ, ում հետ կարող ենք դժվար պահին կիսել անհանգստությունը, տխրությունը,հիասթափությունը։ Երբ ձեզ հաջողվում է այս ամենով կիսվել ինչ-որ մեկի հետ, ամեն ինչ ավելի հեշտ է դառնում, և դուք կարող եք միասին ինչ-որ բան մտածել: Այսինքն՝ այս իրավիճակում շատ կարևոր է չմեկուսանալը, մենակ չմնալը։
Ես կարող եմ խոսել Սփյուռքի հայերի մասին: Ինչ է տեղի ունեցել այստեղ, երբ պարտվել ենք պատերազմում։ Մարդկանց մի մասը հիասթափված էր այդ պարտությունից, ասում էին, որ դա ամոթ ու խայտառակություն է և վերջ։ Կարծես Արցախն այնքան անարժեք մի բան է, որ չարժի կառչել դրանից։ Եվ ես կարծում եմ, որ նույն կերպ, երբ ընդդիմության մի մասը փորձում է ինչ-որ ճշմարտություն հասցնել մարդկանց, իսկ մարդիկ իրենց չեն միանում, նրանք սկսում են արհամարհանքով վերաբերվել այդ մարդկանց, նրանց «ժեխ» անվանել և այլն։ Այսինքն՝ «Ես չեմ, որինչ-որ բան այն չեմ արել, այդ դու՛ք չեք կարողացել հասկանալ իմ դիրքորոշումը, որպեսզի մենք կարողանանք համագործակցել, այդ դու՛ք եք հիմարներ և ինձ չեք հասկացել, ես կգնամ իմ անկյունը, կփակվեմ իմ տնակում, չէ՞ որ ես այնքան խելացի եմ: Եթե դա ձեզ պետք չէ, ապա ես էլ դրա կարիքը չունեմ»: Պետք է խուսափել այն բանից, որ դուք բոլորդ այնքան ճիշտ եք, խելացի, մաքուր, իսկ շուրջբոլորը հիմար են, և թող գնան գրողի ծոցը: Կարծում եմ, որ ամեն ինչի բանալին միավորումն է, փոխադարձ աջակցությունը, նոր լուծումներ գտնելը, ստեղծագործելը և մարդկանց հասկանալու փորձը, այն, թե ինչու չեն միավորվում: Անհրաժեշտ է իջնել պատվանդանից, կանգնել այդ մարդու դիրքորոշման կողքին և հասկանալ՝ ինչ է նրա հետ կատարվում, որ նա ձեզ չի աջակցում: Եվ եթե հնարավոր լինի դա հասկանալ և կապ ստեղծել, ապա կարող եք առանձնացնել ամբողջական խմբեր և աշխատել նրանց հետ: Մարդիկ զգում են, երբ փորձում են հասկանալ և հարգանքով վերաբերվել իրենց: Եվ նման պայմաններում կարելի է գտնել շփման ընդհանուր եզրեր, փաստարկ, որը կաշխատի մարդկանց որոշակի խմբերի համար։
–Իսկ ի՞նչ անել սովորական, հասարակ մարդկանց հետ, որոնք ազգային ճամբարում են, գնում են հանրահավաքների և ամեն նոր հանրահավաքի հետ համոզվում են, որ դա անարդյունավետ պայքար է։ Շատերը սկսում են հիասթափվել: Ինչպե՞ս վարվել այդպիսի մարդկանց հետ: Ինչպե՞ս շարունակել պայքարը: Արդյո՞ք ճիշտ է մարդկանց մեղադրել, օրինակ, այն բանի համար, որ նրանք ակտիվորեն չեն դիմադրում, կամ ընդհանրապես չեն մասնակցում պայքարին,կամ էլ գուցե դարձել են իշխանությունների քարոզչության զոհ:
Տեսեք, ես անհանգստանում եմ Հայաստանի համար: Իմ ներսում որոշակի համոզմունք կա: Ես նայում եմ շուրջս և գտնում եմ այն առաջնորդներին, որոնք արտահայտում են իմ հայացքները, և միանում եմ նրանց, որովհետև ես ուզում եմ ակտիվորեն օգնել նրանց, բայց այդ առաջնորդներն անարդյունավետ են գործում։ Այն փաստից, որ նրանք անարդյունավետ են գործում, ես իմ համոզմունքը չեմ փոխում։ Այսինքն՝ իմ համոզմունքը նույնն է մնում, ես ուղղակի հիասթափվում եմ կոնկրետ մարդկանցից, այլ ոչ թե բուն Հայաստանից, գաղափարից և այլն։ Սարսափելի ճանապարհ է, երբ մարդիկ կարծում են, որ այդ ամենը նրանց պետք չէ, և նրանց համար ամեն ինչ միևնույնն է: Կան մարդիկ, որոնք ասում են. «Դե ամեն ինչ արդեն պարզ է, Արցախից կարելի է ձեռքերը լվանալ, Հայաստանից ևս, արդեն ամեն ինչ պարզ է, Նիկոլն ամեն ինչ քանդեց»։ Ինչ-որ առումով դա ճիշտ է, բայց ստացվում է այնպես, որ դուք զբաղեցնում եք մի դիրքորորշում, որով մերժում եք ամեն ինչ: Իսկ այստեղ մարդիկ պարզապես կարող են հրաժարվել մարդկանցից, որոնք որոշակի գաղափարախոսության կրող են, և գուցե հայտնվեն այլ մարդիկ, որոնք ավելի արդյունավետ կգործեն: Մինչ այդ մարդկանց մնում է հավատարիմ մնալ իրենց համոզմունքներին: Գաղափարն ապրում է մարդկանց ներսում, և նրանք փնտրում են մեկին, ում միանալով այդ գաղափարը կյանքի կկոչեն։ Եթե հետագայում որևէ քայլ իրագործվի, որը կաշխատի, նրանց վստահությունը կամրապնդվի, նրանք կշարժվեն առաջ: Կարծում եմ՝ կարևոր է տարանջատել հիասթափությունը կոնկրետ մարդկանցից, որոնք արդյունավետ չեն աշխատում, և հիասթափությունը հենց այն գաղափարից, որն իրենց ներսում է: Նրանք, ովքեր հավատարիմ են իրենց համոզմունքներին, անհանգստանում են Արցախի համար, Հայաստանի համար, ցանկացած մեկի հայտնվելու դեպքում, ում նկատմամբ վստահություն կզգան, կգնան նրա հետևից, որովհետև ներքուստ ունեն այդ անհանգստությունը։ Ինչքանով որ ես եմ հասկանում, նրանց մեջ շատ փախստականներ կան՝ այդ թվում և Արցախիցիներ։ Եթե մարդ Հայաստանում իրավիճակի բարելավումը կապում է կոնկրետ գործչի հետ, ու դա չի ստացվում, կարող է ասել. «դե վերջ, ես գնացի», բայց եթե մարդու ներսում լինի այդ համոզմունքը, նա հավատարիմ կմնա դրան: Սա անկախ մտածողության ձևաչափն է։ Ի դեպ, լավ տարբերակ է ձեր դիրքորոշումը փոխանցելու հնարավորություն փնտրելը, չհանձնվելը, ակցիաներին աջակցելը և այլն, քանի դեռ իրավիճակը չի փոխվել։ Որովհետև շատ բան, ցավոք սրտի, կախված է ոչ թե նրանցից, այլ ռեսուրսներ և ազդեցություն ունեցող առաջնորդներից։ Հասարակ մարդը չի կարող ամեն ինչ փոխել։
–Ինչո՞ւ են մարդիկ այս իրավիճակում հավատում պատրանքներին: Ինչո՞ւ են նրանք նախընտրում չնկատել իրականությունը և սուզվել պատրանքների աշխարհում։
Պատճառները շատ կարող են լինել։ Պատճառներից մեկն, օրինակ, ուժեղ վախն է։ Որովհետև եթե դա գիտակցում ես, ուրեմն պետք է ինչ-որ բան փոխես: Դա քեզ շատ բարդ խնդրի առաջ է կանգնեցնում: Ահա մի տղամարդ, օրինակ, ապրում է սահմանամերձ գյուղում, և ադրբեջանական դիրքից նրա վրա զենք է ուղղվել։ Եթե նա սկսում է մտածել այդ մասին, ուրեմն պետք է ինչ-որ բան անի դրա դեմ, օրինակ, տեղափոխվի այնտեղից, հետևաբար նաև փոխի իր ողջ կյանքը: Պատկերացնու՞մ եք՝ մարդն այնտեղ ապրում է տասնամյակներ շարունակ, այնտեղ ունի հողամաս, տուն, կայացած կյանք, և սա շատ լուրջ հարցի առաջ է կանգնեցնում: Իսկ մարդն այս ուղղությամբ չի էլ մտածում։ Նա, իբրև թե, հերքում է այս իրողությունը, քանի որ վախենում է, որ դա իրեն անմիջապես կկանգնեցնի շատ բարդ խնդիրների առաջ։ Սա անտեսման ճանապարհն է։ Իսկ հետո ինչ-որ բան է պատահում, և նրանք անակնկալի են գալիս: Նրանք կարծես զարմանում են, որովհետև հենց իրենք էին նախընտրել չնկատել դա։ Որովհետև իրենք պատրաստ չեն հետագայի մասին մտածելուն, իրենց գլխում ծանր աշխատանք իրականացնելուն։ Երկրորդ կետը կարող է կապված լինել ինչ-որ քաղաքական կուսակցությունների, առաջնորդների, ինչ-որ համայնքների հանդեպ անվստահությամբ։ Որքանով որ ես եմ շփվել մարդկանց հետ, նրանք կարծես միայն իրենց վրա են հույս դնում և մտածում են իրենց մասին։ Միգուցե ուղղակի ինձ են այդպիսի մարդիկ հանդիպել: Ես պարզապես համեմատաբար շատ եմ շփվել տարբեր հասարակ մարդկանց հետ: Նրանք չեն հավատում, որ ինչ-որ մեկը կօգնի նրանց, ոչ մեկի վրա հույս չեն դնում: Բայց միևնույն ժամանակ իրենք էլ առանձնապես ոչինչ չեն անում։ Հետևաբար, այստեղ ևս ամեն ինչ անորոշ վիճակում է: Հետո, ենթադրենք, պետք է դիմադրություն ցույց տալ։ Նրանք հասկանում են, որ այնտեղ հրետանին կանգնած է, իսկ իրենք պարզապես սովորական մարդիկ են: Այս ամենը շատ սարսափելի է՝ կյանքի համար վտանգ, մահանալու վախ, վիրավորվելու վախ, հաշմանդամ մնալու վախ, տունը կորցնելու վախ և այլն։ Նրանք այս մասին նույնպես նախընտրում են չմտածել։ Նրանք ապրում են այնպես, ինչպես ստացվում է, և կարծում են, որ գուցե ամեն ինչ ինքնին ինչ-որ կերպ կանցնի: Նախընտրում են չնկատել։ Սրա պատճառով նրանք կրկին բախվում են շատ ծանր հույզերի, որոնք պետք է հաղթահարել թեկուզ ծանր որոշումներով, որոնք կապված են, օրինակ, կյանքի ռիսկի հետ: Ինձ պատմում էին, որ երբ գնացել են Սյունիք, իրենց սկսել են մեղադրել, թե ինչի համար են գնացել՝ ասելով որ, հիմա ադրբեջանցիները իրենց վրա կբարկանան, որ նրանք այնտեղ նման գործունեություն են ծավալում, և կհարձակվեն իրենց վրա։ Նրանք վախենում են դուրս գալ բաց կոնֆլիկտի դաշտ, քանի որ իրենց թույլ են զգում: Վախենում են զայրույթ առաջացնել, ինչի պատճառով իրենց կսպանեն և կմորթեն:
Կարծում եմ հիմա տարվող քաղաքականությունն էլ ուղղված է ինչ-որ ինքնահիպնոզի։ Մարդկանց պետք է բացատրել, որ իսկապես սա իրականություն է: Սակայն եթե նույնիսկ մարդը տեսնում է դա, նա չի գտնում դրա հաստատումը: Նա միացնում է հեռուստացույցն ու այնտեղ նրան պատմում են Եվրատեսիլի մասին և ինչ-որ այլ բաներ։ Այսօրվա քաղաքական գործիչներն այնպիսի ճանապարհ են որդեգրել, որտեղ կորուստների ու պատերազմի հետ կապված եղելությունն անտեսվում է: Բոլորին հայտնի է, որ նրանք չեն նշում կորուստների ճիշտ թիվը, չեն ասում՝ որքան տարածք ենք կորցրել իրականում, չեն նշում զոհերի ու վիրավորների ճշգրիտ թիվը, մարդկանց անուն չեն տալիս: Եթե նույնիսկ ինչ-որ ռեպորտաժ են տալիս, ապա դա ինչ-որ եզակի ու շատ հերոսական բնույթի ռեպորտաժ է։ Այսինքն՝ այս ամենը խթան չի հանդիսանում, որ մարդը միացնի իր գլուխը և հասկանա, որ վտանգ կա և պետք է ինչ-որ բան անել։ Փոխարենը՝ ամեն ինչ ուղղված է հանգստացնելուն և շեղելուն: Իսկ զուգահեռաբար ինչ-որ բան է տեղի ունենում, որը, սակայն, անտեսվում է։ Այս ամենը արվում է, ըստ երևույթին, միտումնավոր, շատ խորամանկ և շատ կոկիկ ձևով։ Նույնիսկ Ջերմուկի դեպքերի հետ կապված սկզբում նրանք ընդհանրապես ոչինչ չասացին, հետո մի անգամ արագ ինչ-որ բան հայտնեցին, իսկ հետո՝ գրեթե մի քանի շաբաթ անց, հանկարծ ինչ-որ մի փոքր թիվ հնչեցվեց։ Իսկ իրական թվերը մենք կարող ենք և չիմանալ: Այսինքն՝ նպատակաուղղված ամեն ինչ արվում է այնպես, որ մարդկանց մեջ ուժեղ արձագանք չառաջանա: Փոքր չափաբաժիններով մարդկանց քնեցնում են։ Դա պարզելու համար պետք է որոշակի ջանքեր գործադրել, տարբեր աղբյուրներ հայտնաբերել, զրուցել մասնակիցների հետ և ինչ-որ այլ բաներ, և այդ ժամանակ իրատեսական պատկերացում կազմել կատարվածի մասին: Բայց ոչ բոլորն են պատրաստ դրան: Մարդիկ զբաղված են իրենց կյանքով, նրանք ամբողջ օրը զբաղվում են իրենց աշխատանքով, ունեն ընտանեկան գործեր, խնդիրներ, տուն և այլն, իսկ երեկոյան կարճ ժամանակով բացում են լրատվամիջոցները, դիտում են, կարդում, և ինչ հրամցվում է նրանց, դա էլ սպառում են: Նրանք տեսնում են, որ կարծես ամեն ինչ վատ չէ, և հանդարտվում են։ Եվ հատկապես, երբ ինչ-որ գումարներ են ստանում վիրավորների, զոհվածների և էլի ինչ-որ կորուստների դիմաց, նրանք մտածում են, որ դա իրենց անձամբ ուղարկել է Նիկոլ Փաշինյանը (ես նման պատմություններ էլ եմ կարդացել)։ Արդյունքում նրանք ոչ մի տեղ չեն շարժվում: Ավելին, այդ վիճակում գտնվելն ավելի հեշտ է։ Այսինքն՝ դու հանգստացար ու պատասխանատվությունը գցեցիր մեկ ուրիշի վրա։ Եթե նա այդպես է ասում, նա հեղինակություն է, նա ամեն ինչ կորոշի, իսկ ես այստեղ իմ փոքրիկ գործն եմ անում: Այսպես ասած, նրանք դեռ պատասխանատվություն չեն ստանձնում իրենց երկրի ճակատագրի համար։ Ցավոք, նրանք պատրաստ չեն դա գիտակցել։ Մարդիկ իրենց ընկալում են որպես զոհեր:
–Ինչպե՞ս կարելի է աշխատել այդպիսի մարդկանց հետ և փորձել աստիճանաբար նրանց վերադարձնել իրականություն ու մասնակից դարձնել ազգային պայքարին։
Բարդ հարց է։ Այստեղ կան մի քանի ասպեկտներ: Մեկն այն է, որ մարդն ուզում է ապրել հեշտ իրականության և պատրանքների մեջ, ինչը նշանակում է, որ նա չի ուզում ճշմարտության հետ առնչվել: Նման մարդուն իր հասկացողության շրջանակներում որոշակի այլ կողմնորոշում ունեցող քաղաքական կուսակցություններ չեն կարող ինչ-որ լավ բան առաջարկել։ Նրանք այդ մարդուն կասեն, որ պետք է մեռնի, կռվի, աշխատի, դիմադրի և այլն։ Այսպես ասած՝ ոչ մի հաճելի բան: Այսինքն՝ մյուս կողմից նրան ասում են, որ մենք հիմա ամեն ինչ կստորագրենք, և կգա դրախտային Հայաստանը, մենք կապրենք այնպես, ինչպես Եվրոպայում, կճանաչենք սահմանները, կհանձնենք Արցախը և այլն։ Եվ մարդը մտածում է. «Այո՛, ահա և պայծառ ապագան»։ Իսկ հետո նրան ասում են, որ պայծառ ապագա չի լինելու։ Այսինքն՝ այդ սխեման ինքնին անընդունելի է մարդու համար: Եթե նա ուզում է ինչ-որ հեշտ լուծումներ, ապա պատրաստ չէ չարչարվել, աշխատել, առնչվել իրականության հետ։ Սա մեկ, երկրորդը, որքանով ես հասկանում եմ, այդպիսի մարդկանց վրա կարելի է ազդել վստահված անձանց միջոցով: Քանի որ երբ ինչ-որ բան ասում է այն մարդը, ում նրանք վստահում են, նրանց մոտ այդ ֆիլտրման պրոցեսները և քննադատությունները չեն աշխատում: Այսինքն, եթե դու փողոցից գաս՝ նույնիսկ փորձագետ լինելով հանդերձ, քեզ չեն հավատա, իսկ եթե նրանք ինչ-որ մեկին հարգում են, որոշակի կարծիք ունեն նրա մասին, ապա նրան կհավատան։ Մեկ այլ կարևոր հանգամանք է լուսավորչական գործունեությունը: Չնայած դիմադրությանը, այնուամենայնիվ, պետք է փորձել մարդկանց իրենց հասկանալի լեզվով բացատրել, բարոյապես պատրաստել, նրանց վրա ազդել լրատվամիջոցների միջոցով, պատմել, թե ինչպես է պատմության մեջ դա տեղի ունեցել: Որքան ավելի շատ գիտելիքներ եք ստանում և վերլուծում, այնքան ավելի հավանական է, որ ինչ-որ բան տեղից կշարժվի: Ինձ թվում է` նաև կարևոր է, որ երբ ասում ես, որ կլինեն «քրտինք, արյուն, արցունքներ», ասես նաև լավ բաներ։ Պետք է ցույց տալ, թե այդ ամենն ինչ արդյունք կտա վերջում. այո՛, դա բարդ փորձություն է, բայց պետք է ասել, թե ինչի է դա հանգեցնում: Պետք է փորձել ինչ-որ հույս տալ, թե չէ նրանց պատկերացման մեջ մշուշ է, խավար և պատերազմ: Սակայն այդ ամենով զբաղվելու համար ներքին ուժ է պետք։ Ինչերի է մարդ պատրաստ՝ հեռանալ, մնալ և պահել, թե պատրաստ է խաբվել: Մենք չենք կարող փոխել մարդկանց, բայց կարող ենք փորձել նրանց հետ խոսել իրենց հասկանալի լեզվով և այդպես փոխանցել այդ ճշմարտությունը։ Դա երկար ու բարդ ճանապարհ է։
Հարցազրույցը վարեց Սյուզան Նաջարյանը
