Շրջափակված Արցախի հղիները, ծննդկանները և նորածինները

Ադրբեջանի կողմից Արցախի շրջափակումն ամեն օր ավելի ու ավելի բացասական հետևանքների է հանգեցնում։ Վտանգի տակ են ոչ միայն մեծահասակների ու ֆիզիկապես ուժեղ մարդկանց, այլև առաջին հերթին խոցելի խմբերի կյանքն ու առողջությունը։ «Խոցելի խմբեր» հասկացության մեջ են մտնում նաև հղի կանայք և նորածինները, քանի որ նրանք հատուկ և նուրբ խնամքի կարիք ունեն։ Ըստ որոշ տվյալների՝  շրջափակված Արցախում այժմ ապրում է 2000 հղի կին։

Պատերազմի և հումանիտար ճգնաժամի ժամանակ կանայք գտնվում են միջազգային մարդասիրական իրավունքի հատուկ պաշտպանության ներքո, այդ թվում՝ մայրության պաշտպանության նպատակով։ Հղի կանայք, ծննդկանները և նորածինները միջազգային մարդասիրական իրավունքով օգտվում են հատուկ պաշտպանությունից, նրանց իրավունքները հավասարեցվում են վիրավորների և հիվանդների իրավունքներին։ Նրանց ցուցաբերվում է առաջնահերթ օգնություն և անհրաժեշտ ապրանքների մատակարարում։

Սակայն Արցախի հղիները, ծննդկանները և նորածինները շրջափակման պատճառով ոչ միայն որակյալ բժշկական օգնության, այլև հավասարակշռված սննդակարգի հասանելիություն չունեն: Այս ամենը հանգեցնում է որոշակի հետևանքների և բարդությունների ինչպես հղիության ընթացքում, այնպես էլ ծննդաբերությունից հետո:

Իրավապաշտպան Անի Աղագուլյանը պարզաբանում է, թե Ադրբեջանի կողմից Արցախի շրջափակումն ինչ հետևանքների է հանգեցնում հղիների, նորածինների և ծննդկանների համար:

Հղի կանայք, վիժումներ և վաղաժամ ծննդաբերություններ

ԱՀԿ-ի տվյալներով՝ 2015 թվականին մոտ 303,000 կին և դեռահաս մահացել է հղիության և ծննդաբերության բարդությունների հետևանքով։ Մայրական մահացության դեպքերի մոտավորապես 99% – ը տեղի է ունենում սահմանափակ ռեսուրսների պայմաններում, և դրանց մեծ մասը հնարավոր է կանխել: Նույն կերպ, 2015 թվականին գրանցվել է մոտավորապես 2,6 միլիոն մահացած ծնունդ, որոնք նույնպես հիմնականում սահմանափակ  ռեսուրսներով միջավայրում են եղել: Ըստ ԱՀԿ-ի՝ անհրաժեշտ է քայլեր ձեռնարկել ոչ միայն հիվանդությունների և մահերի կանխարգելման, այլ նաև առողջության և բարեկեցության իրավունքի ապահովման, արժանապատվության և իրավունքների հարգման համար: Այսինքն՝ Ադրբեջանը պետք է թույլ տա մարդասիրական օգնությունը, որն անհրաժեշտ է Արցախի բոլոր բնակիչների և, առաջին հերթին, հղիների, ծննդկանների և նորածինների առողջության և բարեկեցության իրավունքն ապահովելու համար։

Այսպես, 2023 թվականի հուլիսի 19-ին Ստեփանակերտի Մոր և մանկան առողջության կենտրոնի տնօրեն Վարդգես Օսիպովն Արցախի Հանրային հեռուստատեսությանը տված հարցազրույցում հայտարարել է, որ վաղաժամ ծնունդները 7%-ից հասել են 12%-ի։ Բացի այդ, վերջին ամիսներին գրեթե եռապատկվել է վերարտադրողական կորուստների թիվը (այս տերմինը ներառում է վիժումներ, մայրական մահացություն, նորածինների մահացություն և այլն – հեղինակի մեկնաբանությունը):

Ցուցանիշը հիմնականում աճել է հղիության վաղ շրջանում վիժումների թվի աճի պատճառով։ Վերջին ամիսներին աճել է նաև պերինատալ մահացության թիվը (այսինքն՝ պտղի մահը հղիության վեցերորդ ամսից հետո կամ նորածնի մահը կյանքի առաջին օրերին – հեղինակի մեկնաբանությունը)։ Լրատվամիջոցներն արդեն արձանագրել են բժշկական օգնության անհասանելիության պատճառով պտղի մահվան դեպքեր։ Այսպես, 2023 թվականի հուլիսի 22-ին մամուլում տեղեկություն հայտնվեց, որ Արցախի Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղում չծնված երեխայի մահ է գրանցվել։ Մայրը 6 ամսական հղի է եղել, չի կարողացել շտապօգնություն կանչել և ինքն է հասել հիվանդանոց, սակայն այդ պահին արյունահոսել է։ Կինը երկու տարի չէր կարողանում հղիանալ, և դա երկար սպասված հղիություն էր։ Կնոջ խոսքով՝ հղիության ընթացքում բժշկի այցելությունները սահմանափակվել են ավտոբուսների ու մեքենաների բացակայության պատճառով։

Բժշկի կարծիքով ՝ դա պայմանավորված է մի շարք պատճառներով, սակայն հիմնական պատճառներն են շարունակական սթրեսը, որը հղիները տանում են, հավասարակշռված սննդակարգի բացակայությունը։ Հղի կանանց սնունդը սահմանափակ է. բացակայում են անհրաժեշտ վիտամիններն ու սննդարար նյութերը, ինչը հանգեցնում է սակավարյունություն ունեցող հղի կանանց թվի ավելացմանը, որն իր հերթին ազդում է պտղի զարգացման դանդաղման, թթվածնաքաղցի, վաղաժամ ծննդաբերության և հղիության ընթացքում բոլոր տեսակի բարդությունների վրա:

Բժշկի կարծիքը հաստատում են ԱՀԿ-ի ցուցումները, որոնց համաձայն՝ սակավարյունության, թերքաշ երեխաների ծննդի և հղի կանանց վաղաժամ ծննդաբերության կանխարգելման համար ԱՀԿ-ն խորհուրդ է տալիս երկաթի պատրաստուկների ամենօրյա ընդունում: Դժվար չէր լինի շրջափակման բացակայության դեպքում օրգանիզմն ապահովել անհրաժեշտ քանակությամբ երկաթով, սակայն սահմանափակելով Արցախ դեղամիջոցների մատակարարումը՝ Ադրբեջանը նաև վտանգի տակ է դրել հղիների կյանքն ու առողջությունը և մեծացրել նորածինների մոտ տարբեր բարդությունների առաջացման հավանականությունը ։

Ցուցումներից հետևում է, որ սակավարյունությունը, սթրեսը և չբալանսավորված սննդակարգը պտղի մոտ այնպիսի բարդությունների պատճառներից են, ինչպիսիք են վաղաժամ ծննդաբերությունը, պտղի զարգացման դանդաղումը, քաշի պակասը, պտղի մահը և այլն: Հենց այս խնդիրներին են բախվում հղիները շրջափակված Արցախում:

Ըստ ԱՀԿ-ի ՝ ամբողջ աշխարհում վաղաժամ ծննդաբերությունը հինգ տարեկանից ցածր երեխաների մահացության հիմնական պատճառն է: Ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում գործնականում իրագործելի և տնտեսապես արդյունավետ խնամքի, մասնավորապես՝ ջերմային պաշտպանության, կրծքով կերակրման աջակցության և վարակների և շնչառական խանգարումների պարագայում բազային խնամքի բացակայության պատճառով մահանում է 32 շաբաթական կամ ավելի փորք ծնված երեխաների կեսը (այսինքն ՝ ժամկետից 2 ամիս շուտ): ԱՀԿ-ն կարծում է, որ հենց կերակրմանն ուղղված արդյունավետ միջոցառումներն են, որոնք  վաղաժամ ծննդաբերության հաճախականությունը նվազեցնելու համար իրականացվում են բնակչության՝ ծանր պայմաններում ապրող խմբերի շրջանում, որ կարող են նվազեցնել առողջության հարցում  անհավասարությունները:

Արցախը շրջափակման մեջ է, և հղի կանանց մոտ բացակայում է բժշկական դեղամիջոցների և հավասարակշռված սննդակարգի հասանելիությունը։ Արցախի բարեկեցության մակարդակն այժմ, ըստ էության, ավելի ցածր է, քան ցածր կամ միջին եկամուտ ունեցող երկրներում։ Վաղաժամ ծնունդների թիվը նվազեցնելու համար արցախցիները պետք է ունենան գոնե հավասարակշռված սննդակարգի հասանելիություն, որը կօգնի հղիներին ստանալ անհրաժեշտ վիտամինները։ Դրա համար անհրաժեշտ է, որ Ադրբեջանը թույլ տա առնվազն մարդասիրական օգնության անցումը Լաչինի միջանցքով։

Անհաս երեխաներ

Սակայն վաղաժամ ծննդաբերության պատճառով մանկական մահացությունը միակ բանը չէ, ինչին բախվում են արցախցիները։ ԱՀԿ-ի տվյալներով ՝ ողջ մնացած անհաս երեխաները ողջ կյանքի ընթացքում տառապում են առողջական լուրջ խանգարումներով՝ ընդհուպ մինչև հաշմանդամություն: Ստացվում է, որ շրջափակման շրջանում ծնված Արցախի ապագա սերունդները կտուժեն առողջական լուրջ խանգարումներից և ողջ կյանքի ընթացքում իրենց վրա կկրեն շրջափակման հետևանքները:

Վաղաժամ ծնված նորածինների շրջանում մահացու ելքի ռիսկերը նվազեցնելու համար ԱՀԿ-ն խորհուրդ է տալիս պահպանել մի շարք կանոններ, որոնցից են մոր և նորածնի մշտական շփման ապահովումը, կրծքով կերակրումը, ինչպես նաև վիտամինների ապահովումը: Բացի այդ, կարևոր դեր է խաղում ինտենսիվ թերապիայի հասանելիությունը:

Վարդգես Օսիպյանի հարցազրույցից հետևում է, որ չնայած բուժաշխատողների պրոֆեսիոնալիզմի բարձր մակարդակին, առանց մարդասիրական օգնության և հայաստանյան մասնագիտացված բուժհաստատությունների հետ կապի, Ստեփանակերտի Մոր և մանկան առողջության կենտրոնը շուտով չի կարողանա հաղթահարել անհաս երեխաներին օգնություն ցուցաբերելու խնդիրը, քանի որ ինտենսիվ թերապիայի համար պահանջվում է բժշկական սարքավորումների պատշաճ աշխատանք և դեղամիջոցների անսահմանափակ հասանելիություն: Որակյալ բուժօգնության բացակայությունը կարող է հանգեցնել առողջական խանգարումների ։

Ծննդկաններ և նորածիններ

Կրծքով կերակրումը, ԱՀԿ-ի կարծիքով, երեխայի առողջությունն ու գոյատևումն ապահովելու ամենաարդյունավետ միջոցներից մեկն է: Կրծքի կաթը իդեալական սնունդ է նորածինների համար: Այն անվտանգ է, անվնաս և պարունակում է հակամարմիններ, որոնք օգնում են պաշտպանվել մանկական շատ տարածված հիվանդություններից: Ինչպես նշվեց վերևում, կրծքով կերակրումը հատկապես կարևոր է անհաս նորածինների համար․ դա բնական, ոչ դեղորայքային միջոց է երեխային կենդանությունը ապահովելու համար։

Սակայն Արցախում արդեն կան օրինակներ, որ երեխաները արհեստական սնունդով են կերակրվում։ 2023թ․-ի հուլիսի 27-ին ԶԼՄ-ներում հայտնվեց մի ռեպորտաժ բազմազավակ մոր հետ, ով ասաց, որ իր վեց երեխաներից կրտսերը՝ հինգ ամսական որդին, ծնվել է շրջափակման ժամանակ,  կերակրվում է արհեստական սնունդով, այսինքն ՝ սնվում է այսպես կոչված խառնուրդով, որն ավարտվում է: Բացի կարտոֆիլից, երեխայի սննդակարգ այլ մթերքներ ներմուծելու հնարավորություն չկա: Մայրը նաև հրապարակավ հայտարարեց, որ մոտ տաս օր հետո սննդի բոլոր պաշարները կսպառվեն, և իր երեխաները կիմանան, թե ինչ է սովը:

Ռեպորտաժում չեն բացահայտվում արհեստական կերակրմանն անցնելու պատճառները, սակայն մոր խոսքերից ակնհայտ է, որ նա սթրեսային վիճակում է գտնվում երեխաների սննդի պակասի պատճառով: ԱՀԿ-ի ցուցումներից հետևում է, որ կրծքով կերակրող մայրերին անհրաժեշտ են նաև վիտամիններ և հավասարակշռված դիետա: Բացի այդ, էմոցիոնալ սթրեսը, ֆիզիկական հյուծվածությունը նույնպես ազդում են լակտացիայի պահպանման վրա։

Այսպիսով, շրջափակումը ազդել է ոչ միայն հղիության ընթացքում բարդացումների, այլև ծննդաբերությունից հետո երեխաների և մայրերի առողջության վրա, քանի որ անհնար է պահպանել կրծքով կերակրումը այն պայմաններում, որոնց բախվում են ծննդկանները և նորածինները:

Ադրբեջանի պարտավորությունները

«Շրջափակում» բառն ինքնին միջազգային իրավունքում սահմանվում է որպես ռազմական գործողություն, այն օգտագործվում է պատերազմի ժամանակ՝ որպես մարտ վարելու մարտավարություն։ Սա ռազմական գործողություն է, այն չի կարող խաղաղ լինել և բարի նպատակներ հետապնդել։ Շրջափակման առկայությունն ինքնին նշանակում է, որ շրջափակումը կիրառած պետությունը պարտավոր է պահպանել միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմը, որը պետություններին պարտավորեցնում է ապահովել արտակարգ օգնության անարգել փոխադրումը, եթե այն կրում է մարդասիրական և անկողմնակալ բնույթ և անհրաժեշտ է բնակչության գոյատևման համար։ Պետության այս պարտականությունը տարածվում է նույնիսկ վիճելի/չճանաչված տարածքների նկատմամբ, ինչպիսին է Արցախը։ Սա նշանակում է, որ Ադրբեջանը պարտավոր է թույլ տալ մարդասիրական օգնության անցումը (բժշկական և սանիտարական միջոցներ, սնունդ և այլն): Ինչպես արդեն նշվեց վերևում, այդպիսի սննդամթերքը պետք է առաջին հերթին հասանելի լինի հղիներին և նորածիններին՝ վիրավորների և հիվանդների հետ հավասար ։

«Հայաստանն ընդդեմ Ադրբեջանի» գործով ժամանակավոր միջոցներ կիրառելու վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի 2023 թվականի փետրվարի 22-ի կարգադրության մեջ (Order) դատարանը ճանաչել է այն փաստը, որ Լաչինի միջանցքով Հայաստանի և Արցախի կապն ընդհատվել Է Ադրբեջանի կողմից։ Դատարանը նաև ճանաչել է այն փաստը, որ Լաչինի միջանցքի արգելափակման (disruption) պատճառով առաջացել են որոշ հետևանքներ, որոնց թվում են նաև Հայաստանի բժշկական հաստատություններում շտապ բուժօգնություն ցուցաբերելու համար հոսպիտալացման հասանելիության  և Արցախ անհրաժեշտ դեղամիջոցներ ներմուծելու հնարավորության բացակայությունը (կարգադրության 54-րդ կետ): Դատարանը նշել է, որ մարդասիրական նշանակություն ունեցող ապրանքների մատակարարման և գնումների սահմանափակումը, ինչպիսիք են սննդամթերքը, դեղամիջոցները, այդ թվում՝ կենսական նշանակության դեղերը, քրոնիկ հիվանդությունների բուժումը կամ կանխարգելիչ օգնությունը, բժշկական սարքավորումները, կարող են լուրջ վնասակար ազդեցություն ունենալ Արցախի բնակիչների առողջության և կյանքի վրա (կարգադրության 55-րդ կետ):

Քննելով կողմերի փաստարկներն ու առկա ապացույցները՝ Միջազգային դատարանը հանգել է այն եզրակացության, որ Ադրբեջանը պարտավոր է ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ քայլերը՝ Լաչինի միջանցքով երկու ուղղություններով մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների և բեռների անարգել տեղաշարժն ապահովելու համար ։

Ադրբեջանը մինչ օրս չի կատարել այդ կարգադրությունը։ Բազմաթիվ գիտահետազոտական ինստիտուտներ, ինչպիսիք են «Genocide Watch»-ը, «Lemkin Institute»-ը, հանդես են եկել հրապարակային հայտարարություններով, թե Ադրբեջանի շրջափակումը Արցախի բնակիչներին սպառնում է ցեղասպանությամբ։  Վերջին լուրերը հերթական անգամ հաստատում են, որ հենց այդ նպատակն է հետապնդում Ադրբեջանը։

Անի Աղագյուլյան